گفتار درمانی و اختلالات زبان و گفتار چیست ؟
تعریف علمی گفتار درمانی
گفتاردرمانی در ابتدا به تشخیص ماهیت گفتار و زبان و رشد طبیعی آن می پردازد و سپس به بررسی اختلالات مربوط به گفتار می پردازد در جهت رفع آنها به کودک کمک می کند.گفتاردرمانی یا آسیب‌شناسی گفتار و زبان رشته‌ای از علوم توانبخشی است که به بررسی ماهیت انواع اختلالات گفتار و زبان و نیز روشهای تشخیص و درمان این اختلالات می‌پردازد.
زبان از دو بخش درکی یا comprehensive و بیانی یا expressive تشکیل شده و گفتار شامل چهار قسمت زیر می باشد:
- تولید articulation
- روانی fluency
- صوت voice
- تشدید resonance.
شایع ترین اختلالات گفتار و زبان در بزرگسالان در دنیا غالبا در یکی از گروه های زیر است:
1- اختلالات صوت و بدعملکردی حنجره
صوت يا صدا نتيجه ي ارتعاش تارآواها در حنجره مي باشد . متاسفانه بسياري از مردم به دليل عدم آگاهي و يا فشارهاي ناشي از شغل خود ندانسته به اين عضو حياتي خود آسيب هاي جبران ناپذيري وارد مي كنند .صوت درماني شامل مراقبت كامل صدا قبل از ايجاد اختلال صوت و درمان اختلالات صوتي ايجاد شده مي باشد، مراقبت از صوت علمي سازمان يافته و كاملا تخصصي مي باشد . بيماران مبتلا به اختلالات صوت بهترين خدمات را از يك تيم صوت درماني جامع كه شامل صوت درمانگر(آسيب شناس گفتار و زبان مجرب در درمان اختلالات صوت) ، متخصصین گوش و حلق و بيني ، گوارش و نورولوژيست و...می باشد،دريافت مي كنند. عضو اصلي و كليدي در اين تيم صوت درمانگر مي باشد.
2- گفتاردرمانی اختلالات بلع (دیسفاژی) و تغذیه
اختلالات بلع (دیسفاژی) به این معنا است که حرکت غذا یا نوشیدنی از دهان به معده زمان بیشتری طول می‌کشد و دشوارتر است. دیسفاژی همچنین با درد هنگام قورت دادن غذا مرتبط است. در بعضی از موارد، بلع امکان پذیر نیست. اختلالات موقتی بلع که وقتی سریع غذا می‌خورید یا وقتی غذای خود را به خوبی نمی‌جوید، به وجود می‌آیند، معمولا جای نگرانی ندارند. اما اختلال بلع مستمر نشان دهنده یک بیماری وخیم هستند که باید درمان شود. دیسفاژی در هر سنی ممکن است به وجود بیاید، اما در بین سالخوردگان شایع‌تر است. اختلالات بلع یا بلع دردناک علت‌های مختلفی دارند و درمان آن به علت آن بستگی دارد. علائم و نشانه‌های مرتبط با اختلالات بلع و از قرار زیر هستند: احساس درد در هنگام قورت دادن غذا (ادینوفاژی) ناتوانی در بلع احساس گیر کردن غذا در گلو یا سینه یا پشت قفسه سینه تراوش آب از دهان خرخر کردن بازگشت غذا به دهان سوزش معده مکرر بازگشت اسید معده یا غذا به گلو کاهش وزن غیرمنتظره سرفه کردن یا حالت تهوع در هنگام بلع کوچک‌تر کردن لقممه های غذا یا مصرف نکردن بعضی از غذاهای مشخص به دلیل اختلالات بلع دیسفاژی بالا اختلالات بلع ناشی از مشکلات دهان یا گلو است، در صورت ابتلا به دیسفاژی بالا، بیمار برای بلع درمانی به متخصص گفتار و زبان ارجاع داده میشود.
3- گفتاردرمانی اختلالات ناروانی و لکنت
آيا لكنت زبان درمان پذير است؟ براي درمان آن چه راهي وجود دارد؟
بله لكنت زبان درمان پذير است و روشهاي مؤثري براي درمان وجود دارد كه مهمترين آنها گفتاردرماني است و توسط كارشناسان اين رشته انجام مي شود. با اين حال آنچه در درمان لكنت زبان اهميت دارد اين است كه والدين بدانند (يا اطرافيان بيمار و خود فرد مبتلا) كه درمانهاي لكنت زبان معمولاً طولاني است و براي تمام سنين (كودكان، نوجوانان و بزرگسالان) كاربرد دارد، به شرط آنكه بپذيريم لكنت زبان هم مثل بسياري اختلالات ديگر درمان سريع و معجزه آسايي ندارد. بد نيست بدانيد كه "چرچيل" نخست وزير موفق انگليس و سياستمدار معروف جهاني و بسياري از اشخاص معروف و موفق ديگر دچار لكنت بوده اند و خللي در زندگيشان ايجاد نشده است.
4- گفتاردرمانی بیماری های نورولوژیک
شایع ترین و مهم ترین بیماری های نورولوژیک عبارتند ز:- سکته مغزی (Stroke)
- آلزایمر (AD)
- پارکینسون (PD)
- مالتیپل اسکلروزیس (MS)
- آسیب شناختی خفیف و اختلالات حافظه (MCI)
- ...
شایع ترین اختلالات اختلالات گفتار و زبان در کودکان در دنیا غالبا در یکی از گروه های زیر است:
1- گفتاردرمانی اختلالات اوتیسم و آسپرگر
سندرم آسپرگر یک اختلال نوروبیولوژیک است و یکی از آن مجموعه اختلالاتی است که «اختلالات طیف اوتیسم» نامیده می‌شوند.اوتیسم يک اختلال رشدی در عملکرد مغز محسوب می شود. افراد اتيستيک سه نوع علامت را نشان مي دهند: روابط اجتماعي ضعيف، مشکلاتي در ارتباط کلامي و غيرکلامي، و نيز علائق و فعاليتهاي محدود. اين علائم در سه سال اول زندگي بروز مي کند و به نظر مي رسد که در سرتاسر زندگي ادامه پيدا مي کند. اگرچه داروي خاصي براي درمان اوتیسم وجود ندارد، وليکن شروع زودتر آموزش، ضروري است چرا که ممکن است موجب بهبودي رشد اجتماعي و کاهش رفتارهاي نامطلوب گردد. و احتمال دارد افراد اوتیسم بتوانند زندگي نرمالي داشته باشند.
2- گفتاردرمانی اختلالات ناروانی و لکنت
لکنت زبان از مهم‌ترین و متداولترین اختلالات گفتاری است که معمولاً در دوران خردسالی و از سنین ۲ تا ۴ سالگی آغاز می شود و به این دلیل پدیده ای خاص دوران کودکی است. در سنین ۶ تا ۷ سالگی نیز که مصادف با زمان آغاز مدرسه است به لحاظ ویژگی های عاطفی و سازگاری اجتماعی خاص این دوره موقعیت مناسبی است برای بروز لکنت زبان در میان کودکانی که بیشتر مستعد چنین اختلالی هستند. گاهی از موارد در دوران بلوغ نیز افرادی که قبلا به نحوی لکنت زبان داشته‌اند دچار لکنت زبان می‌شوند. به گفته کارشناسان، سن، شرایط و ویژگی های بلوغ نیز احتمالاً در تغییر شکل یا تشدید لکنت موثر است. لکنت زبان در میان پسران بیشتر از دختران است و در بررسی‌ها و تحقیقات مختلف نسبتی در حدود ۷۰درصد برای پسران و ۳۰ درصد برای دختران ذکر شده است. کندی زبان در جایی پیش می‌آید که دستگاه های تکلم انسان دچار پاره‌ای از تشنج‌هاست؛ از این رو ادای کلمات ناگهان به مانع برخورد می‌کند و پیوسته مکثی در میان صحبت روی می‌دهد. به هنگام چنین رویدادی معمولاً انسان حرفی را که روی آن مکث ایجاد شده‌است، چندبار تکرار می‌کند.
3- گفتاردرمانی اختلالات تلفظی
اختلال تلفظي به دليل اشكالاتي كه در برقراري ارتباط با ديگران ايجاد مي‌كند، مانع بزرگي در راه پيشرفت فرد در جامعه محسوب مي‌شود و حتي ممكن است باعث افت تحصيلي فرد شود. به‌طور كلي حدود 5 درصد كودكان دبستاني دچار اختلال توليدي (تلفظي) مي‌باشند، به طوري كه ارجاع آنها به مراكز گفتاردرماني ضروري است.
4- گفتاردرمانی اختلالات خواندن و نوشتن
یک اختلال یادگیری به وسیله متخصصان بهد‌اشت روانی و پزشکی به عنوان یک اختلال عصب زیست شناختی و یا اختلال پردازش زبان تشخیص داده شده که به وسیله عملکرد مغز به وجود آمد‌ه است. نارساخوانی به صورت ناتوانی و ضعف در خواندن تعریف می شود. این گونه کودکان به دلیل مشکل در فرایندهای اطلاعاتی از جمله ضعف ادراک بینایی و ادراک شنیداری، خواندن را سخت تر یاد می گیرند. این کودکان بعضی مواقع مشکلات دیگری هم مثل واژگون سازی اعداد، حروف و کلمات روبرو هستند. در تحقیقات جدید راهبردهایی پیشنهاد شده که بر اساس آن می توان به این کودکان کمک کرد تا خواندن را به صورت بهتر یاد بگیرند.
5- گفتاردرمانی فلج مغزی
اکثر این بیماران به درجات مختلف دچار مشکلات گفتاری هستند که از خطاهای جزیی تولید یا ناتوانی کامل در به حرکت در آوردن اندام های گفتاری در نوسان است. از دیدگاه گفتاردرمانی، کودک مبتلا به فلج مغزی کودکی است که علاوه بر اختلالات گفتاری به احتمال زیاد از نظر رشد توانایی زبانی و گفتاری هم مشکل خواهد داشت و نیازمند برنامه درمانی به منظور رفع اختلال است. کودکان فلج مغزی ممکن است مشکلاتی در درک و ابراز ایده‌ها و نظراتشان داشته باشند. آنها ممکن است نیاز به پیروی از دستورالعمل‌هایی برای حمایت داشته باشند. اگر کودکی هر یک از مشکلات از قبیل جمله سازی، دادن اطلاعات خاص، داستان سازی درباره احساسات داشته باشد، این احتمال وجود دارد که یادگیری او نیز آسیب دیده باشد. به علت درگیری عضلات دهان، ممکن است کودکانی یافت شوند که به سختی صحبت می‌کنند. برای کودکان با محدودیت گفتاری ممکن است یک سیستم ارتباطی جایگزین به کمک آنها بیاید مثل تخته ارتباطی، کتاب یا وسایل الکترونیکی. فلج مغزی ممکن است عضلاتی را که مسئول باز و بسته کردن دهان و حرکت دادن لب‌ها و زبان هستند را نیز درگیر سازد. این کودکان ممکن است مشکلاتی در جویدن و بلعیدن غذا و نوشیدنی‌ها داشته باشند. به علت کنترل ضعیف عضلات ممکن است بعضی از کودکان فلج مغزی درجات مختلفی از آبریزش دهان را داشته باشند. آبریزش دهان زمانی که روی فعالیت حرکتی ظریفی متمرکز میشود، به طور محسوسی افزایش می‌یابد.
6- گفتاردرمانی اختلالات بلع و تغذیه
تغذیه یكی از اساسی ترین نیازهای زیستی انسان بوده است كه طی آن مواد غذایی لازم برای تولید انرژی و رشد بافت های بدن تامین میگردد. تبدیل غذا به مواد قابل جذب به خون طی فرایند گوارش انجام میشود كه بلع را می توان اولین مرحلهی این فرایند دانست. اختلالات بلع دربرگیرنده مشکلات آماده کردن غذا برای مکیدن، جویدن و یا بلع آن میباشد. برای نمونه کودکی که قادر به انتقال غذا به دهان خود نیست و یا اینکه نمی تواند لبهای خود را هنگام غذا خوردن به طور کامل ببندد و در نتیجه باعث ریزش مواد غذایی از دهانش میشود دارای مشکل تغذیه میباشد. کودکان دارای اختلالات بلع و تغذیه دارای طیف گستردهای از علایم هستند. تمام علایم و نشانه ها در تمامی کودکان مشاهده نمی شود و بسته به نوع مشکل برخی از علایم را نشان میدهند.
این علایم شامل:
- امتناع از خوردن غذا یا مایعات
- مشکل در خوردن مواد غذایی با بافت های مختلف
- طولانی شدن مدت زمان تغذیه
- مشکل در جویدن مواد غذایی
- مشکل در مکیدن شیر مادر یا شیشه شیر
- حالت تهوع یا سرفه کردن هنگام خوردن غذا
- آبریزش دهانی شدید یا خروج غذا یا مایعات از دهان یا بینی
- کم بودن وزن کودکان نسبت به همسالان
- عدم هماهنگی بین تنفس و خوردن (غذا یا مایعات)
- عفونتهای تنفسی مکرر
در صورت مشاهده علایم فوق، این کودک باید فوری به آسیب شناس گفتار و زبان (گفتاردرمانگر) ارجاع داده شود. کودک باید مورد ارزیابی عملکرد بلع و تغذیه قرار گرفته و در صورت لزوم با توجه به نتایج ارزیابی های انجام شده اقدامات لازم جهت درمان مشکلات بلع و تغذیه وی صورت پذیرد.
7- گفتاردرمانی اختلالات صوت و بدعملکردی حنجره
هر عارضه ای که روی عملکرد ارگان مولد صوت _ حنجره _ تاثیر بگذارد می تواند باعث اختلال صوتی شود . معمولا نشانه ی اصلی اختلال صوتی گرفتگی صداست ، اما اختلالات حنجره ای می توانند باعث ایجاد مشکلات جزئی تر دیگری نیز شوند.
نشانه های رایج اختلالات حنجره ای شامل موارد زیر است:
- گرفتگی صدا یا نفس آلود بودن صوت
- شکست صوتی
- محدودیت در طیف زیر و بمی
- محدودیت در بلندی و رسا بودن صدا
- مشکل در درک صحبت یک فرد در حضور نوفه ی زمینه
- خستگی صوتی یا وخیم شدن و بد شدن صوت متعاقب استفاده ی طولانی
- کم آوردن نفس هنگام صحبت کردن
- سرفه کردن یا پاک کردن مزمن گلو
- مشکل در نفس کشیدن یا بلع
عوارض مختلفی می توانند باعث بد عملکردی حنجره ای شوند . با توجه به ماهیت پیچیده و چند بعدی صوت، فرآیند ارزیابی اختلالات صوت باید به گونه ای باشد که ابعاد مختلف آن را در بر گیرد .
8- گفتاردرمانی اختلالات رشدی زبان
گفتار و زبان کودکی که در طی دوره رشدی خود سخن گفتن را به موقع آغاز نمی کند و یا مهارت های گفتاری و زبانی وی در سطحی پایین تر از سن اوست، دچار تاخیر در رشد گفتار و زبان است این کودکان ممکن است از درک نستباً خوبی برخوردار بوده و در زمینه گفتار به درجات مختلف دارای مشکل است.
9- گفتاردرمانی اختلالات یادگیری و کم توانی ذهنی
این کودکان زبان آموزی را دیرتر از همسن و سالان خود آغاز می کنند. این کودکان در مقایسه با گروه همسن خود از درک مفاهیم، قدرت استدلال و قضاوت و میزان توجه و دقت کافی برخوردار نمی باشند.
10- گفتاردرمانی اختلالات نقص توجه و بیش فعالی (ADHD)
اختلالي است که در آن پر تحرکي، بي‌توجهي و رفتارهاي ناگهاني بيشتر و شديدتر از کودکان ديگر وجود دارد. 3 تا 5 درصد کودکان به اين اختلال مبتلا هستند و در پسرها شايع‌تر است. ممکن است در بعضي بيشتر علائم پر تحرکي و رفتارهاي ناگهاني و در گروهي علائم بي‌توجهي بيشتر ديده شود. علائم اين بيماري قبل از 7 سالگي شروع مي‌شود ولي اغلب در دوران مدرسه مشکلات جدي ايجاد مي‌گردد. مشکل اصلي این کودکان عدم توانايي آنها در حفظ و تنظيم رفتارشان است، در نتيجه اغلب نمي‌توانند رفتار مناسبي که لحظه به لحظه با شرايط محيط هماهنگ باشد نشان دهند. خوابيدن و غذا خوردن آنها منظم نيست به نظر مي‌رسد در همه چيز دخالت مي‌کنند و مراقبت دائمي نياز دارند. از نظر هيجاني ثبات ندارند، ناگهاني مي‌خندند يا گريه مي‌کنند و رفتارشان غير قابل پيش‌بيني يا ارزيابي است. سريع از کوره در مي‌روند و نمي‌توانند پيامدهاي رفتارشان را پيش‌بيني يا ارزيابي نمايند. در فعاليتهاي خطرناک شرکت مي‌کنند و احتمال صدمه ديدن آنها زياد است. قبل از فکر کردن عمل مي‌کنند، قبل از پايان سوال جواب مي‌دهند، اشيا را پرتاب مي‌کنند و ناخواسته به ديگران صدمه مي‌زنند، پر فعاليت و پر تحرک هستند، هر لحظه در حال رفتن هستند، انگار موتوري درون بدن آنهاست که آنها را به حرکت دائمي مجبور مي‌کند، نمي‌توانند آرام بنشينند و بي‌قرار هستند. اختلال تمرکز در اين کودکان در کارهايي که فعاليت دائم و جدي مغزي را لازم دارد مشهودتر است.
11- گفتاردرمانی کم شنوایی و اختلال در پردازش شنیداری
این کودکان تا قبل از 9 یا 10 ماهگی رشد گفتاری عادی دارند ، یعنی تا مرحله قان و قون خوب پیش می روند ، اما پس از آن بسته به میزان افت شنوایی ، رشد گفتار کند یا متوقف می شود . این کودکان رشد حرکتی طبیعی دارند ، ارتباط اجتماعی ( غیر کلامی ) خوبی برقرار می کنند ، برای ابراز خواسته های خود از ایماء و اشاره و صداهای نامفهوم استفاده می کنند و لی درک درستی از گفتار دیگران ندارند. وقتی دیگران با ایشان حرف می زنند ، ممکن است به دهان گوینده نگاه کنند. افراد کم شنوا که پس از سن زبان آموزی( پس از 8 سالگی) دچار این عارضه شده باشند در زمینه آواسازی، تلفظ و روانی گفتار مشکلاتی را متحمل شده و باید جهت درمان و توانبخشی به کلینیک های شنوایی شناسی و گفتاردرمانی مراجعه کنند.
12- گفتاردرمانی شکاف لب و کام و اختلال در تشدید صوت ( تودماغی بودن صدا)
شکاف کام و لب حدود 1 نفر در 700 نفر در جامعه شیوع دارد و می تواند فقط در کام نرم باشد یا کام سخت را هم درگیر نماید. اختلالات ژنتیکی و کروموزومی یکی از شایع ترین دلایل این مشکل است، همچنین تمامی این افراد نیازمند ترمیم جراحی شکاف می باشند. این افراد ممکن است دچار مشکلات تکلمی زیر باشند: کاهش فشار تنفس دهانی اشکال در تولید صوت خروج ترشح از بینی خشونت صدا در هم پیچیدگی صدا و... گفتاردرمانی در تمامی مراحل این بیماری میتواند به تولید صدای با کیفیت بهتر و همچنین به بهبود قورت دادن و مشکلات جویدن این افراد کمک کند. یک گفتاردرمانگر ابتدا مشکلات تکلم ، توشتاری و قورت دادن را بررسی می کند و سپس آنها را درمان می کند. در واقع گفتاردرمانگر به بهبود ارتباطات اجتماعی و همچنین کیفیت زندگی در افراد دچار مشکلات گفتاری نوشتاری کمک می کند.